Ήδη στις πρώτες κριτικές που γράφτηκαν για την ποιητική συλλογή της Ελένης Μωυσιάδου Έλυτρα και λύτρα (εκδόσεις Οδυσσέας 2009) –τόσο δημοσιευμένες στον Τύπο όσο και διατυπωμένες σε επιστολές που έλαβε η ποιήτρια– επισημάνθηκε ως κεντρική θεματική της ο χρόνος.
Τα σχόλια εκείνα είναι ποικίλα και εύστοχα· ωστόσο, αναπόφευκτα, κινούνται σε μια γενικότερη θεώρηση της συλλογής. Γι’ αυτό προτίμησα εδώ σήμερα να “διαβάσω” μαζί με τους αναγνώστες μας ένα απ’ τα ποιήματα της ευαίσθητης συναδέλφου φιλολόγου, σε μιαν απόπειρα να αναδείξω τη «φιλοσοφημένη αντίληψη του χρόνου» που, όπως γράφτηκε, διακρίνει το έργο της.
Ας θυμηθούμε όμως πρώτα το ποίημα για το οποίο ο λόγος: τον “Συρτό χορό”, που τον ξεχώρισα αμέσως όταν πρωτομελέτησα τη συλλογή.
Συρτός χορός
Συρτός χορός αφορισμών – πέντε αισθήσεις πλάνες.
Χαλκείο απάτης έμπεδο για μέρες δανεικές.
Ηνεμόεσσαι άκριαι – ανάροτες αλάνες
κι ένα κλειδί παλίντροπο στου μύθου τις χορδές.
Φευ! Το παρόν, το παρελθόν- ρήτρα διαχρονική:
Αίμα και φως αίμα για φως
και πάλι απ’ την αρχή.
Πίσω απ’ τους φθόγγους άφθογγος
αναβαθμός αιώνων
σαν κομπολόι μοίρας.
Κι έξω δυο συλλαβές
γυμνές και ολοστρόγγυλες
στα νύχια της αλμύρας.
Γαί-α! Μητέρα άδολη κι αθώα μητριά.
Γαί-α! Μητέρα άλικη πληγή πάνω στα χέρια.
Κι ύστερα δείπνος μυστικός – κρυφή η προδοσία.
Λύτρα πληρώνουν κι οι θεοί για την αθανασία.
Ηνεμόεσσαι άκριαι – στείρα διαλεκτική.
Σαν είν’ ο χρόνος σιτευτός οι άσωτοι πολλοί.
Φευ! Το παρόν, το παρελθόν-
ρήτρα συγχρονική:
Αίμα και φως αίμα για φως
και πάλι απ’ την αρχή.
Πίσω απ’ τις λέξεις άφθογγος
αναβαθμός αιώνων
σαν κομπολόι μοίρας.
Κι έξω δυο συλλαβές
γυμνές και ολοστρόγγυλες
στα νύχια της αλμύρας.
Γαί-α! Μητέρα, μητριά! μισή στα παραμύθια,
Που εφτασφράγιστη κρατάς πανάρχαια βουλή,
Μ’ ένα δικό σου μυστικό γερνώ από συνήθεια:
Ξέρεις πως κι η αλήθεια σου μου δόθηκε μισή.
Τώρα αρνείται κι ο βωμός – αδώρητος η πείρα,
μες στον ανεμοστρόβιλο θυσία να δεχτεί.
Ηνεμόεσσαι άκριαι – ανάγλυφα στη χείρα
τριάντα τα αργύρια κι άβυσσος η ψυχή.
Φευ! Το παρόν, το παρελθόν-
ρήτρα μελλοντική:
Αίμα και φως αίμα για φως
και πάλι απ’ την αρχή.
Πίσω απ’ τις φράσεις άφθογγος
αναβαθμός αιώνων
σαν κομπολόι μοίρας.
Κι έξω δυο συλλαβές
γυμνές και ολοστρόγγυλες
στα νύχια της αλμύρας.
Γαί-α! Μητέρα, μητριά, μαζί σου θα χαθώ.
Εσύ μισή στο μύθο σου κι εγώ στο μυστικό.
Η ποιήτρια εξαρχής κατευθύνει τον αναγνώστη της να διαβάσει το ποίημα σε μια χρονική αλληλουχία: τονίζει με μαύρα στοιχεία τα επίθετα διαχρονική, συγχρονική, μελλοντική, που κινούνται πάνω στον οριζόντιο άξονα του χρόνου, από το παρελθόν προς το μέλλον. Και οι τρεις είναι χαρακτηρισμοί που συνοδεύουν τη λέξη ρήτρα – δηλαδή τον όρο μιας συμφωνίας, ενός συμβολαίου.
Ωστόσο η αλληλουχία στην οποία μας βάζει η Ελένη, αυτό της το “συμβόλαιο” με τον αποδέκτη της ποίησής της, δεν είναι μόνο χρονική: είναι και γλωσσική. (Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, τη λεπτή σχέση της ποιήτριας με τη γλώσσα, αντικείμενο της δουλειάς της – μα και κατεξοχήν εργαλείο της τέχνης της.) Έτσι, άλλες τρεις λέξεις του ποιήματος είναι τονισμένες με μαύρα στοιχεία, κι αυτές αναφέρονται στη γλωσσική επικοινωνία, ξεκινώντας από την πιο πρωτόγονη μορφή γλωσσικής έκφρασης, τους φθόγγους (που όμως είναι και όρος της μουσικής, είναι οι νότες), και συνεχίζοντας με ολόενα και πιο σύνθετες (έντεχνες) μορφές: τις λέξεις και τέλος τις φράσεις.
Οι έξι τονισμένες λέξεις εμφανίζονται ανά δύο, από μία για τον χρόνο και τη γλώσσα, στα τρία ρεφρέν του ποιήματος. Όλο το ποίημα έχει μια στέρεη αρχιτεκτονική δομή που οργανώνεται σε τρία μέρη, τα οποία ορίζονται από την επανάληξη του τρίστροφου ρεφρέν. Τρία μέρη στα οποία χρόνος και γλωσσική έκφραση διαπλέκονται αξεδιάλυτα, σαν να θέλουν να μας δώσουν μιαν ιστορία της ελληνικής γλώσσας – μιαν ιστορία πολύ ξεχωριστή, συμβολική και ταυτόχρονα συγκεκριμένη.
Τα τρία μέρη του ποιήματος λοιπόν ορίζονται από τα τρία ρεφρέν, που το καθένα έχει τρεις στροφές: οι δύο πρώτες είναι πανομοιότυπες και τις τρεις φορές, με μόνη εξαίρεση τις τονισμένες λέξεις· αντίθετα, η τρίτη στροφή του ρεφρέν ποικίλλει εκφραστικά, όμως διατηρεί ως θέμα της την εικόνα της γης (γαία) ως μητέρας-μητριάς.
Και ο τίτλος – προς τι ένας τίτλος που παραπέμπει στη λαογραφία; Είναι κι αυτός μέρος του παιχνιδιού με τον χρόνο: είναι η χάντρα του κομπολογιού που ανήκει στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Μόνο που στο ποίημα η λαϊκή παράδοση δεν στέκεται μόνη της. Συνυφαίνονται διαρκώς: η δημοτική παράδοση, που εκφράζεται ήδη στον τίτλο (ο οποίος επαναλαβάνεται στην αρχή του πρώτου στίχου) αλλά και στους σκόρπιους δεκαπεντασύλλαβους στίχους· και η λόγια, που φαίνεται πρωτίστως στην εκλεπτυσμένη χρήση αρχαίων λέξεων και φράσεων.
Όμως δεν παραπέμπει μόνο σε λαογραφικά δρώμενα ο συρτός χορός.
Δεν θα μπορούσε το μυαλό μας να μην πάει και στα χορικά αρχαίας τραγωδίας. Άλλωστε σε όλη την έκταση του ποιήματος, το παιχνίδι που η ποιήτρια επιδιώκει να παίξει με τον χρόνο μάς επιτρέπει να κινούμαστε ελεύθερα πίσω και μπρος στην ελληνική ιστορία: Έτσι, μαζί με το παρόν, το παρελθόν, συμπράττουν εδώ η αρχαιότητα με τον χριστιανισμό. Η αρχαιότητα εκφράζεται με ομηρικές και προσωκρατικές φράσεις, κινείται στου μύθου τις χορδές, πάνω σ’ ένα βωμό, με μια πανάρχαια βουλή· και ο χριστιανισμός εκφράζεται με επεισόδια που μας μεταφέρουν στην ιστορία του Θείου Πάθους: δείπνος μυστικός, κρυφή προδοσία, τριάντα τα αργύρια, αλλά και ένα λογοπαίγνιο με την παραβολή του Ασώτου (το καταπληκτικό Σαν είν’ ο χρόνος σιτευτός, οι άσωτοι πολλοί), όπου πάλι ο χρόνος είναι ο πρωταγωνιστής.
Αρχαιότητα, χριστιανική παράδοση, λαϊκός πολιτισμός – γλωσσική έκφραση, δρώμενα, δοξασίες: ολόκληρη η πορεία του ελληνισμού σε ένα ποίημα, σε ένα “χορό” που η Ελένη Μωυσιάδου μάς καλεί να χορέψουμε στην αόρατη “ορχήστρα” της ελληνικής ιστορίας, της ελληνικής ποίησης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου